Charak Samhita Su.2 – Apamarga Tanduliya Adhyaya

CS.Su.2 (Apamarga Tanduliya Adhyaya)

Topics:

• Shiro Virechana Dravya & main indications
• Vamana Dravya & main indications
• Virechana Dravya & main indications
• Asthapana Basti Dravya & main indications
• Anuvasana Basti Dravya & main indications
• Importance of Snehana and Swedana in Panchakarma
• Names & main indications of 28 Yavagu
• Good qualities of Vaidya

• Shirovirechana Dravya & indications –

अपामार्गस्य बीजानि पिप्पलीर्मरिचानि च|

विडङ्गान्यथ शिग्रूणि सर्षपांस्तुम्बुरूणि च||३||

अजाजीं चाजगन्धां च पीलून्येलां हरेणुकाम्|

पृथ्वीकां सुरसां श्वेतां कुठेरकफणिज्झकौ||४||

शिरीषबीजं लशुनं हरिद्रे लवणद्वयम्|

ज्योतिष्मतीं नागरं च दद्याच्छीर्षविरेचने||५||

गौरवे शिरसः शूले पीनसेऽर्धावभेदके|

क्रिमिव्याधावपस्मारे घ्राणनाशे प्रमोहके||६|| (CS.Su.2)

Dravya useful for Shirovirechana –

1. Apamarga Bija
2. Pippali
3. Maricha
4. Vidanga
5. Shigru
6. Sarshapa
7. Tumbaru
8. Ajaji
9. Ajagandha
10. Pilu
11. Harenuka
12. Pruthvika
13. Surasa
14. Shweta
15. Kutheraka
16. Phaninjhaka
17. Shirisha Bija
18. Lashuna
19. Haridra
20. LavanDvaya (Saindhava, Sauvarchala)
    Jotishmati
21. Nagara

Indications:

1. Heaviness in head
2. Pain in head region
3. Rhinitis
4. Hemicrania
5. Shiro Roga with Krumi
6. Epilepsy
7. Loss of smell
8. Unconsciousness

• Vamana Dravya & indications –

मदनं मधुकं निम्बं जीमूतं कृतवेधनम्|

पिप्पलीकुटजेक्ष्वाकूण्येलां धामार्गवाणि च||७||

उपस्थिते श्लेष्मपित्ते व्याधावामाशयाश्रये|

वमनार्थं प्रयुञ्जीत भिषग्देहमदूषयन्||८|| (Ch.Su.2)

Dravya useful for Vamana:

1. Madana
2. Madhuka
3. Nimba
4. Jimutaka
5. Krutavedhana
6. Pippali
7. Kutaja
8. Ikshvaku
9. Ela
10. Dhamargava

Indications:

1. Vitiated Pitta Dosha at site of Kapha (Urdhwa Amashaya)
2. Amashaya Ashrita Vyadhi (like Kasa, Shwasa, Pratishyaya)

• Virechana Dravya & indications –

त्रिवृतां त्रिफलां दन्तीं नीलिनीं सप्तलां वचाम्|

कम्पिल्लकं गवाक्षीं च क्षीरिणीमुदकीर्यकाम्||९||

पीलून्यारग्वधं द्राक्षां द्रवन्तीं निचुलानि च|

पक्वाशयगते दोषे विरेकार्थं प्रयोजयेत्||१०||(Ch.Su.2)

Dravya useful for Virechana –

1. Trivruta
2. Triphala
3. Danti
4. Nilini
5. Saptala
6. Vacha
7. Kampillaka
8. Gavakshi
9. Kshirini
10. Udakiryaka
11. Pilu
12. Aragvadha
13. Draksha
14. Dravanti
15. Nichula

Indications:

1. Pakwashaya Gata Dosha (i.e. Dosha present in Adho Amashaya, still not entered in Pakwashaya)

• Asthapana Basti Dravya & indications –

पाटलां चाग्निमन्थं च बिल्वं श्योनाकमेव च|

काश्मर्यं शालपर्णीं च पृश्निपर्णीं निदिग्धिकाम्||११||

बलां श्वदंष्ट्रां बृहतीमेरण्डं सपुनर्नवम्|

यवान् कुलत्थान् कोलानि गुडूचीं मदनानि च||१२||

पलाशं कत्तृणं चैव स्नेहांश्च लवणानि च|

उदावर्ते विबन्धेषु युञ्ज्यादास्थापनेषु च||१३||(Ch.Su.2)

Dravya useful for Asthapana –

1. Patala
2. Agnimantha
3. Bilva
4. Shyonaka
5. Kashmarya
6. Shalaparni
7. Prushniparni
8. Nidigdhika
9. Bala
10. Shvadamshtra
11. Bruhati
12. Eranda
13. Punarnava
14. Yava
15. Kulattha
16. Kola
17. Guduchi
18. Madana
19. Palasha
20. Katruna
21. Sneha
22. Lavana

Indications:

1. Udavarta (upward vitiation of Vata)
2. Vibandha (Constipation)

• Anuvasana Basti Dravya & indications –

अत एवौषधगणात् सङ्कल्प्यमनुवासनम्|

मारुतघ्नमिति प्रोक्तः सङ्ग्रहः पाञ्चकर्मिकः||१४||(Ch.Su.2)

Dravya useful for Anuvasana Basti:

All above dravya mentioned for Asthapana Basti. Here Amount of Sneha used is excess than Asthapana.

Vata Shamana is main Karma of Anuvasana Basti.

• Importance of Snehana-Swedana in Panchakarma –

तान्युपस्थितदोषाणां स्नेहस्वेदोपपादनैः|

पञ्चकर्माणि कुर्वीत मात्राकालौ विचारयन्||१५|| (Ch.Su.2)

To get the benefits of Panchakarma, one must confirm the presence of fully provoked Dosha in Koshtha.

Snehana & Swedana (as Purvakarma) helps to collect Dosha from Shakha & bring them to Koshtha as Upasthita Dosha.

Then Panchakarma could be started by considering the Matra and Kala.

मात्राकालाश्रया युक्तिः, सिद्धिर्युक्तौ प्रतिष्ठिता|

तिष्ठत्युपरि युक्तिज्ञो द्रव्यज्ञानवतां सदा||१६|| (Ch.Su.2)

Success of treatment depends on planning (Yukti) of Matra, Kala, Desha, Satmya, etc. Skilled physician (Yuktijna Vaidya) is who has plaaning/ arrangement to relate perfect medicine in respect to Deha and Dosha, who has overall knowledge of that Dravya.

Such physician can certainly achieve the success in treatment.

• Yavagu –

अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि यवागूर्विविधौषधाः|

विविधानां विकाराणां तत्साध्यानां निवृत्तये||१७|| (Ch.Su.2)

Gruel having 1:6 proportions of rice and water, with very less amount of rice content is known as Yavagu.

Yavagu are very useful in many diseases (Sadhya Vyadhi)

• Dipaniya-Shulaghni Yavagu –

पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरैः|

यवागूर्दीपनीया स्याच्छूलघ्नी चोपसाधिता||१८|| (Ch.Su.2)

1. Pippali
2. Pippalimula
3. Chavya
4. Chitraka
5. Nagara

• Pachani & Grahini Yavagu –

दधित्थबिल्वचाङ्गेरीतक्रदाडिमसाधिता| पाचनी ग्राहिणी| (Ch.Su.2)

1. Dadhittha
2. Bilva
3. Changeri
4. Takra
5. Dadima

• Vata-Atisara Nashaka Yavagu – (Panchamula Yavagu)

पेया सवाते पाञ्चमूलिकी|| (Ch.Su.2)

1. Shaliparni
2. Prushniparni
3. Bruhati
4. Kantakari
5. Gokshura

• Pitta-Shleshma Nashaka Yavagu –

शालपर्णीबलाबिल्वैः पृश्निपर्ण्या च साधिता|

दाडिमाम्ला हिता पेया पित्तश्लेष्मातिसारिणाम्|| (Ch.Su.2)

1. Shaliparni
2. Prushniparni
3. Bala
4. Bilva
5. Dadima

• Raktatisaraghni Yavagu –

पयस्यर्धोदके च्छागे ह्रीवेरोत्पलनागरैः|

पेया रक्तातिसारघ्नी पृश्निपर्ण्या च साधिता|| (Ch.Su.2)

1. Hrivera
2. Utpala
3. Nagara
4. Prushniparni
5. Goat milk : water = 1: ½ proportion

• Aamatisaraghni Yavagu –

दद्यात् सातिविषां पेयां सामे साम्लां सनागराम्| (Ch.Su.2)

1. Ativisha
2. Dadim
3. Nagara

• Mutrakrucchaghni Yavagu –

श्वदंष्ट्राकण्टकारीभ्यां मूत्रकृच्छ्रे सफाणिताम्| (Ch.Su.2)

1. Shvadamshtra
2. Kantakari
3. Phanita

• Krumighni Yavagu –

विडङ्गपिप्पलीमूलशिग्रुभिर्मरिचेन च|

तक्रसिद्धा यवागूः स्यात् क्रिमिघ्नी ससुवर्चिका|| (Ch.Su.2)

1. Vidanga
2. Pippalimula
3. Shigru
4. Maricha
5. Takra
6. Suvarchika (Sauvarchala Lavana)

• Pipasaghni Yavagu –

मृद्वीकासारिवालाजपिप्पलीमधुनागरैः| पिपासाघ्नी | (Ch.Su.2)

1. Mrudvika
2. Sariva
3. Laja
4. Pippali
5. Madhu
6. Nagara

• Vishaghni Yavagu –

विषघ्नी च सोमराजीविपाचिता| (Ch.Su.2)

1. Somaraji

• Bruhani Yavagu –

सिद्धा वराहनिर्यूहे यवागूर्बृंहणी मता| (Ch.Su.2)

1. Varaha Niryuha – Soup of Pig meat

• Karshani Yavagu –

गवेधुकानां भृष्टानां कर्शनीया समाक्षिका| (Ch.Su.2)

1. Fried Gavedhuka
2. Makshika (honey)

• Snehani Yavagu –

सर्पिष्मती बहुतिला स्नेहनी लवणान्विता| (Ch.Su.2)

1. Sarpi
2. Tila in more quantity
3. Lavana

• Virukshani Yavagu –

कुशामलकनिर्यूहे श्यामाकानां विरूक्षणी| (Ch.Su.2)

1. Kusha
2. Amalaki
3. Shyamaka

• Kasa-Shwasa-Hikka-Kapha Nashaka Yavagu –

दशमूलीशृता कासहिक्काश्वासकफापहा| (Ch.Su.2)

1. Dhashamula Kwatha

• Pakvashaya Rujanashaka Yavagu –

यमके मदिरासिद्धा पक्वाशयरुजापहा| (Ch.Su.2)

1. Yamaka
2. Madira

• Varchonirasyati Yavagu –

शाकैर्मांसैस्तिलैर्माषैः सिद्धा वर्चो निरस्यति| (Ch.Su.2)

1. Shaka
2. Mamsa
3. Tila
4. Masha

• Samgrahiki Yavagu –

जम्ब्वाम्रास्थिदधित्थाम्लबिल्वैः साङ्ग्राहिकी मता| (Ch.Su.2)

1. Jambavasthi
2. Amrasthi
3. Dadhittha
4. Bilva

• Bhedini Yavagu –

क्षारचित्रकहिङ्ग्वम्लवेतसैर्भेदिनी मता| (Ch.Su.2)

1. Kshara
2. Chitraka
3. Hingu
4. Amlavetasa

• Vatanulomani Yavagu –

अभयापिप्पलीमूलविश्वैर्वातानुलोमनी | (Ch.Su.2)

1. Abhaya
2. Pippalimula
3. Vishva (Nagara)

• Ghrutavyapatti-Nashini Yavagu –

तक्रसिद्धा यवागूः स्याद्धृतव्यापत्तिनाशिनी| (Ch.Su.2)

1. Takra

• Tailavyapad-Nashini Yavagu –

तैलव्यापदि शस्ता स्यात्तक्रपिण्याकसाधिता| (Ch.Su.2)

1. Takra
2. Pinyaka

• Vishama-Jwara Nashini Yavagu –

गव्यमांसरसैः साम्ला विषमज्वरनाशिनी| (Ch.Su.2)

1. Gavya-Mamsarasa
2. Dadim

• Kanthya Yavagu –

कण्ठ्या यवानां यमके पिप्पल्यामलकैः शृता| (Ch.Su.2)

1. Yava
2. Yamaka
3. Pippali
4. Amalaki

• Retomarga-Ruja Nashaka Yavagu –

ताम्रचूडरसे सिद्धा रेतोमार्गरुजापहा|  (Ch.Su.2)

1. Tamrachuda Rasa (meat soup of cock)

• Vrushya Yavagu –

समाषविदला वृष्या घृतक्षीरोपसाधिता| (Ch.Su.2)

1. Vidala Masha
2. Ghruta
3. Kshira

• Mada-Vinashini Yavagu –

उपोदिकादधिभ्यां तु सिद्धा मदविनाशिनी| (Ch.Su.2)

1. Upodika
2. Dadhi

• Kshudha Roga Nashaka Yavagu –

क्षुधं हन्यादपामार्गक्षीरगोधारसैः शृता| (Ch.Su.2)

1. Apamarga
2. Kshira
3. Godha Rasa (meat soup of Iguana)

• Good Qualities of Vaidya –

स्मृतिमान् हेतुयुक्तिज्ञो जितात्मा प्रतिपत्तिमान्|

भिषगौषधसंयोगैश्चिकित्सां कर्तुमर्हति|| (Ch.Su.2)

1. Good memory
2. Must know the reason behind the use of particular medicine or treatment
3. Should use yukti (planning) to administer medicine or any procedure
4. Control over indriyas (emotions and feelings)
5. Smart management with skills and quick presence of mind in case of emergency or complications
6. Should know different medicinal combinations