Mahabhuta Dominance of Rasa -
Rasa | Mahabhuta |
Madhura | Pruthvi + Jala |
Amla | Pruthvi + Agni |
Lavana | Agni + Jala |
Tikta | Akasha + Vayu |
Katu | Agni + Vayu |
Kashaya | Pruthvi + Vayu |
Madhura Rasa :
Lakshana of Madhura Rasa -
यो वक्त्रमनुलिम्पति| आस्वाद्यमानो देहस्य ह्लादनोऽक्षप्रसादनः||२||
प्रियः पिपीलिकादीनाम्…||
- It sticks to oral cavity
- Provide feeling of contentment to body
- Gives comfort & Vaimalya to sense organs
- It is even liked byants
Guna of Madhura Rasa -
तिक्तः कषायो मधुरस्तद्वदेव च शीतलाः| पट्वम्ल मधुराः स्निग्धाः सृष्टविण्मूत्रमारुताः| पटोः कषायस्तस्माच्च मधुरः परमं गुरुः||३८||
- Shita
- Guru
- Snigdha
- Srushta Vinmutra maruta
Karma of Madhura Rasa -
आजन्मसात्म्यात्कुरुते धातूनां प्रबलं बलम्| बालवृद्धक्षतक्षीणवर्णकेशेन्द्रियौजसाम्||७||प्रशस्तो बृंहणः कण्ठ्यः स्तन्यसन्धानकृद्गुरुः| आयुष्यो जीवनः स्निग्धः पित्तानिलविषापहः||८||
- It being Satmya since birth, produce strength in Dhatus
- Beneficial for Bala, Vruddha, KshatakSheena, Varna, Kesha, Indriya, Ojas
- Bruhana, Kanthya, Stanyakrut, Sandhanakrut (unites bones), Guru (heavy in digestion)
- Ayushyakara, Jiveniya
- Snigdhakara
- Mitigates Vata, Pitta & Visha
Atiyoga of Madhura Rasa -
कुरुतेऽप्युपयोगेन स मेदःश्लेष्मजान् गदान्|
स्थौल्याग्निसादसन्न्यासमेहगण्डार्बुदादिकान्||९||
- Diseases arising from Meda & Kapha
- Obesity
- Agnimandya
- Unconsciousness
- Diabetes
- Enlargement of gland of neck
- Cancerous growth
Madhura Skandha -
घृतहेमगुडाक्षोडमोचचोचपरूषकम्||२२||अभीरुवीरापनसराजादनबलात्रयम्|
मेदे चतस्रः पर्णिन्यो जीवन्ती जीवकर्षभौ||२३|| मधूकं मधुकं बिम्बी विदारी श्रावणीयुगम्| क्षीरशुक्ला तुगाक्षीरी क्षीरिण्यौ काश्मरी सहे||२४||
क्षीरेक्षुगोक्षुरक्षौद्रद्राक्षादिर्मधुरो गणः|
- Ghruta, Hema, Guda, Akshoda, Mocha, Chocha, Parushaka
- Abhiru, Vira, Panasa, Rajadana, Balatraya
- Meda, Mahameda
Exception of Madhura Rasa -
मधुरं श्लेष्मलं प्रायो जीर्णाच्छालियवादृते|
मुद्गाद्गोधूमतः क्षौद्रात्सिताया जाङ्गलामिषात्||३३||
Generally Madhura Rasa increases Kapha, Except –
- Mudga
- Godhuma
- Kshaudra (Honey)
- Sita (Sugar)
- Jangala Mamsa
Amla Rasa :
Lakshana of Amla Rasa -
अम्लः क्षालयते मुखम्| हर्षणो रोमदन्तानामक्षिभ्रुवनिकोचनः||३||
- It makes mouth clean
- It causes horripilation (Harsha), tingling of teeth
- It leads to closing of eyes & eyebrows
Guna of Amla Rasa -
रसाः कट्वम्ललवणा वीर्येणोष्णा यथोत्तरम्||३६||
पट्वम्लमधुराः स्निग्धाः सृष्टविण्मूत्रमारुताः|
लघुरम्लः कटुस्तस्मात्तस्मादपि च तिक्तकः|
- Ushna
- Laghu
- Snigdha
- Srushta Vinmutra maruta
Karma of Amla Rasa -
अम्लोऽग्निदीप्तिकृत्स्निग्धो हृद्यः पाचनरोचनः|
उष्णवीर्यो हिमस्पर्शः प्रीणनः क्लेदनो लग़ुः||१०||
करोति कफपितास्रं मूढवातानुलोमनः|
- Stimulates Agni
- It is Snigdha, Hrudya, Pachana & Rochana
- It is Ushna Virya but shita in touch
- Prinan, Kledana
- Laghu (in digestion)
- Aggravates Kapha, Pitta & Rakta
- Causes Anulomana of Mudha Vata
Atiyoga of Amla Rasa -
सोऽत्यभ्यस्तस्तनोः कुर्याच्छैथिल्यं तिमिरं भ्रमम्||११||
कण्डुपाण्डुत्ववीसर्पशोफविस्फोटतृड्ज्वरान्|
- Looseness of body
- Blindness
- Giddiness
- Itching
- Pallor
- Visarpa (Herpes)
- Swellin
- Visphota (papules)
- Thirst
- Jwara
Amla Skandha -
अम्लो धात्रीफलाम्लीकामातुलुङ्गाम्लवेतसम्||२५||
दाडिमं रजतं तक्रं चुक्रं पालेवतं दधि|
आम्रमाम्रातकं भव्यं कपित्थं करमर्दकम्||२६||
Dhatriphala, Amlika, Matulunga, Amlavetas, Dadim, Rajata, Takra, Chukra, Palevata, Dadhi, Amra, Amrataka, Bhavya, Kapittha, Karamarda
Exception of Amla Rasa -
प्रायोऽम्लं पित्तजननं दाडिमामलकादृते|
Generally Amla Rasa aggravates Pitta
Except –
- Dadima
- Amalaka
Lavana Rasa :
Lakshana of Lavana Rasa -
लवणः स्यन्दयत्यास्यं कपोलगलदाहकृत्|
- It cause excessive moisture in mouth
- Burning sensation at cheeks & throat
Guna of Lavana Rasa -
रसाः कट्वम्ललवणा वीर्येणोष्णा यथोत्तरम्||३६||
पट्वम्लमधुराः स्निग्धाः सृष्टविण्मूत्रमारुताः|
पटोः कषायस्तस्माच्च मधुरः परमं गुरुः||३८||
- Ushna
- Laghu
- Snigdha
- Srushta Vinmutra maruta
Karma of Lavana Rasa -
लवणः स्तम्भसङ्ग़ातबन्धविध्मापनोऽग्निकृत्||१२||
स्नेहनः स्वेदनस्तीक्ष्णो रोचनश्छेदभेदकृत्|
- It relieves Stambha, Sanghata, Bandha
- It stimulates agni
- Snehan
- Swedana
- Tikshna (fast acting)
- Rochana
- Chhedan, Bhedana (penetrates into tissue)
Atiyoga of Lavana Rasa -
सोऽतियुक्तोऽस्रपवनं ख़लतिं पलितं वलिम्||१३||
तृट्रकूष्ठविषवीसर्पान् जनयेत्क्षपयेद्धलम्|
- Causes Vatarakta Vyadhi
- Khalati (falling of hairs)
- Palita ( graying of hairs)
- Vali – wrinkling of skin
- Cause thirst, Kushtha, Visha, Visarpa
- Diminish strength
Lavana Skandha -
वरं सौवर्चलं कृष्णं बिडं सामुद्रमौद्भिदम्|
रोमकं पांसुजं शीसं क्षारश्च लवणो गणः||२७||
- Vara
- Sauvarchala
- Krushna
- Bida
- Samudra
- Audbhida
- Romaka
- Pansuja
- Shisa
- Kshara
Exception of Lavana Rasa -
प्रायोऽम्लं पित्तजननं दाडिमामलकादृते|अपथ्यं लवणं प्रायश्चक्षुषोऽन्यत्र
सैन्धवात्||३४||
Generally it is Apathyakar for eyes except –Saindhav
Tikta Rasa :
Lakshana of Tikta Rasa -
तिक्तो विशदयत्यास्यं रसनं प्रतिहन्ति च||४||
- It cleanses the mouth
- It makes the perception of other tastes impossible
Guna of Tikta Rasa -
तिक्तः कषायो मधुरस्तद्वदेव च शीतलाः|
तिक्तः कटुः कषायश्च रूक्षा बद्धमलास्तथा||३७||
लघुरम्लः कटुस्तस्मात्तस्मादपि च तिक्तकः|
- Shita
- Laghu
- Ruksha
- Baddha Vinmutra maruta
Karma of Tikta Rasa -
तिक्तः स्वयमरोचिष्णुररुचिं कृमितृड्विषम्||१४||
कुष्ठमूर्च्छाज्वरोत्क्लेशदाहपित्तकफान् जयेत्|
क्लेदमेदोवसामज्जशकृन्मूत्रोपशोषणः||१५||
लघुर्मेध्यो हिमो रूक्षः स्तन्यकण्ठविशोधनः||
- It itself is not tasty
- It cures Aruchi, Krumi, thirst & Visha
- It mitigates Kushtha, Murccha, Jwara, Utkesha, Daha, Pitta & Kapha
- It cause shoshana of Kleda, Meda, Vasa, Majja, Shukra & Mutra
- Laghu, Shita, Ruksha
- Medya, Cleanses Stanya & Kantha
Atiyoga of Tikta Rasa -
धातुक्षयानिलव्याधीनतियोगात्करोति सः||१६|
- DhatuKshaya (depletion of Dhatus)
- Vata disorders|
Tikta Skandha -
तिक्तः पटोली त्रायन्ती वालकोशीरचन्दनम्|
भूनिम्बनिम्बकटुकातगरागुरुवत्सकम्||२८||
नक्तमालद्विरजनीमुस्तमूर्वाटरूषकम्|
पाठापामार्गकांस्यायोगुडूचीधन्वयासकम्||२९||
पञ्चमूलं महद्व्याघ्र्यौ विशालाऽतिविषा वचा|
- Patoli, Trayanti,
- Valaka, Ushira, Chandan, Bhunimba, Nimba,
- Katuka, Tagara, Agaru, Vatsaka, Naktamala, Dwirajani, Musta, Murva, Atarushaka, Patha, Apamarga, Kansya, Ayo (Loha), Guduchi, Dhanvayasa, Mahat Panchamula, Vyaghrau (Bruhati & Kshudra), Vishala, Ativisha, Vacha
Exception of Tikta Rasa -
तिक्तं कटु च भूयिष्ठमवृष्यं वातकोपनम्|
ऋतेऽमृतापटोलीभ्यां शुण्ठीकृष्णारसोनतः||३५||
Generally it is Avrusya & increases Vata except –
- Amruta (Guduchi)
- Patola
Katu Rasa :
Lakshana of Katu Rasa -
उद्वेजयति जिह्वाग्रं कुर्वंश्चिमिचिमां कटुः|
स्रावयत्यक्षिनासास्य कपोलौ दहतीव च||५||
- It stimulates tip of tongue
- Causes irritation
- Causes secretion from eyes, nose & mouth
- Burning sensation of cheeks
Guna of Katu Rasa -
रसाः कट्वम्ललवणा वीर्येणोष्णा यथोत्तरम्||३६||
तिक्तः कटुः कषायश्च रूक्षा बद्धमलास्तथा||३७||
लघुरम्लः कटुस्तस्मात्तस्मादपि च तिक्तकः|
- Ushna
- Laghu
- Ruksha
- Baddha Vinmutra maruta
Karma of Katu Rasa -
कटुर्गलामयोदर्दकुष्ठालसकशोफजित्|
व्रणावसादनः स्नेहमेदःक्लेदोपशोषणः||१७||
दीपनः पाचनो रुच्यः शोधनोऽन्नस्य शोषणः|
छिनत्ति बन्धान् स्रोतांसि विवृणोति कफापहः||१८||
- Cures Galaroga, Udarda (allergic rashes), Kushtha, Alasaka, Swelling
- Reduces swelling of wound
- Causes shoshana of Sneha, Meda, Kleda
- Dipana, Pachana, improves taste, eliminates Doshas
- Anna Shoshana
- Breaks up hard masses
- Dilates channels
- Mitigates Kapha
Atiyoga of Katu Rasa -
कुरुते सोऽतियोगेन तृष्णां शुक्रबलक्षयम्|
मूर्च्छामाकुञ्चनं कम्पं कटिपृष्ठादिषु व्यथाम्||१९||
- It causes thirst, Shukrakshaya, BalaKshaya, Murccha
- Contraction of strotas
- Tremors
- Pain in waist region (lumbar)
- Backpain
Katu Skandha -
कटुको हिड्गुमरिचकृमिजित्पञ्चकोलकम्||३०||
कुठेराद्या हरितकाः पित्तं मूत्रमरुष्करम्|
- Hingu
- Maricha
- Krumijit
- Panchakola
- Kutheradi- Haritaki
- Pitta
- Mutra
- Arushkara (Bhallataka)
Exception of Katu Rasa -
तिक्तं कटु च भूयिष्ठमवृष्यं वातकोपनम्|
ऋतेऽमृतापटोलीभ्यां शुण्ठीकृष्णारसोनतः||३५||
Generally it is Avrusya & increases Vata except –
- Shunthi
- Krushna (Pippali)
- Rasona
Kashaya Rasa :
Lakshana of Kashaya Rasa -
कषायो जडयेज्जिह्वां कण्ठस्रोतोविबन्धकृत्|
- Diminishes perception of taste by inactivating tongue
- Obstruct passage of Kantha
Guna of Kashaya Rasa -
तिक्तः कषायो मधुरस्तद्वदेव च शीतलाः|
तिक्तः कटुः कषायश्च रूक्षा बद्धमलास्तथा||३७||
पटोः कषायस्तस्माच्च मधुरः परमं गुरुः||३८||
- Shita
- Guru
- Ruksha
- Baddha Vinmutra maruta
Karma of Kashaya Rasa -
कषायः पित्तकफहा गुरुरस्रविशोधनः|
पीडनो रोपणः शीतः क्लेदमेदोविशोषणः||२०||
आमसंस्तम्भनो ग्राहि रूक्षोऽति त्वक्प्रसादनः|
- Mitigates Pitta & Kapha
- Guru, Shita, Ati-Ruksha
- Cleanses blood
- Causes squeezing, healing of wounds
- Causes shoshana of Kleda, Meda
- Causes stasis of Aam
- Causes constipation
- Cleanses skin
Atiyoga of Kashaya Rasa -
करोति शीलितः सोऽति विष्टम्भाध्मानहृद्रुजः||२१||
तृट्कार्श्यपौरुषभ्रंशस्रोतोरोधमलग्रहान्|
- Stasis of food without digestion
- Flatulence
- Pain in heart region
- Thirst
- Emaciation
- Loss of virility
- Obstruction of strotas
- constipation
Kashaya Skandha -
वर्गः कषायः पथ्याऽक्षं शिरीषः खदिरो मधु||३१||
कदम्बोदुम्बरं मुक्ताप्रवालाञ्जनगैरिकम्|
बालं कपित्थं खर्जूरं बिसपद्मोत्पलादि च||३२||
Exception of Kashaya Rasa -
कषायं प्रायशः शीतं स्तम्भनं चाभयां विना|
Generally it is Shita & stabhana except – Abhaya
